Dawna wiejska zagroda była niepowtarzalną wizytówką rodziny. Informowała o zamożności gospodarza, często też o liczbie członków rodziny, statusie rodzinnym, przynależności do grupy etnicznej i wyznaniowej. Ludzie znający niuanse wiejskiej kultury dostrzegali w architekturze i wystroju budynków liczne informacje o ich mieszkańcach, o przebytych kataklizmach czy tragediach. Rolę informacyjną pełniło zwłaszcza zewnętrzne zdobnictwo zabudowań. Najbardziej ozdobny z reguły był gibel, czyli szczyt domu. Na nim umieszczano różne ozdoby, które miały charakter informacyjny i wierzeniowy. Na szczytach stodół umieszczano czasami różne formy wentylacji, które tworzyły wzory kwadratów, rombów czy też innych figur geometrycznych, ale dosyć często były ułożone w różnej formie krzyża łacińskiego (Wijas-Grocholska, 2004, s. 2).

W 2. połowie XIX w. i na początku wieku XX typowy wiejski murowany dom mieszkalno-gospodarczy ustawiony był w narożu parceli, szczytem do drogi, z wejściem od podwórza i pokryty był dwuspadowym dachem. Prostopadle do budynku mieszkalno-gospodarczego stała, zamykająca zagrodę od strony pól, stodoła. Typowa zagroda z tego okresu była zagrodą zamkniętą w regularnych kształtach wąskiego i znacznie wydłużonego prostokąta (Wijas-Grocholska, Jasińska, 2011, s. 25).

Zabudowa ukazująca szczytowe umiejscowienie domów [Archiwum Gminy Strzeleczki]

W Smolarni i Serwitucie typowy dom mieszkalno-gospodarczy składał się z sieni umieszczonej pośrodku oraz części mieszkalnej umiejscowionej od strony drogi, a czasami również po przeciwnej stronie sieni. Dalej występowały czasami inne pomieszczenia gospodarcze, do których wejście znajdowało się od strony podwórza. W niektórych przypadkach pomieszczenia mieszkalne występowały tylko od strony drogi, a po przeciwnej stronie sieni znajdowała się część gospodarcza, do której wejście znajdowało się od strony podwórza, ale czasami także od strony zabudowań mieszkalnych. W takim przypadku pomiędzy jednymi i drugimi pomieszczeniami znajdowała się (choć nie zawsze) niewielka sień, która oddzielała poszczególne części budynku.

W niektórych budynkach część mieszkalna była oddzielona od części gospodarczej murem ogniowym, wystającym ponad pokrycie dachu. W środkowej części zabudowań (w sieni) znajdowało się najczęściej wejście na strych, a także do piwnicy – o ile takowa mieściła się pod budynkiem.

Domy mieszkalno-gospodarcze, w zależności od statusu majątkowego mieszkańca, miały tutaj od kilkunastu do około 30 metrów długości. Ze względu na swój charakterystyczny wąski i długi wygląd domy te współcześnie zostały nazwane przez dziennikarzy „opolskimi jamnikami”. Domy takie najczęściej były parterowe, ale u zamożniejszych mieszkańców zdarzały się również konstrukcje piętrowe.

W latach 30. XX w. w Smolarni jedynym domem o konstrukcji piętrowej były zabudowania należące do rodziny Schnurpfeil – właścicieli miejscowego sklepu. Poza domami mieszkalno-gospodarczymi występowały tutaj również domy mające jedynie funkcję mieszkalną. Budynki takie były znacznie krótsze od domów mieszkalno-gospodarczych, gdyż posiadały jedynie pomieszczenia (izby) służące do celów mieszkalnych, bez części gospodarczej.

W Smolarni i Serwitucie prawie wszystkie domy (za wyjątkiem kilku zabudowań) umieszczone były – są nadal – szczytem w kierunku drogi. W ścianie szczytowej na parterze znajdowało się jedno lub też dwa prostokątne okna. Nad nimi mieścił się tynkowany lub murowany gzyms, który w przypadku większości zabudowań otaczał również cały budynek. Nad gzymsem – w zależności od budynku – znajdowały się 3 lub 4 prostokątne okna (1 duże pośrodku i 2 mniejsze po bokach lub też 2 większe pośrodku i 2 mniejsze po bokach). Czasami miejsce małych bocznych okienek zastępowano niewielkimi wnękami.

Charakterystycznym elementem ściany szczytowej budynku była umieszczana na samej górze wnęka (czasami dwie i więcej), która służyła nie tylko jako element ozdobny, ale również jako miejsce, w którym stawiano figurki świętych osób. Obecnie w Smolarni przy ul. Opolskiej 88 we wnęce nadal znajduje się figurka Chrystusa, a na ul. Opolskiej 74 – św. Antoniego. Dosyć często nad gzymsem umieszczano elementy ozdobne wykonane z tynku, najczęściej z motywami roślinnymi. W miejscu tym znajdowały się również wykonane z tynku, inicjały właściciela domu wraz z datą jego budowy, same inicjały lub też sama data. Często stosowaną praktyką było także umieszczenie dat i inicjałów wyrytych w tynku w szczytach stodół, w szczytach domów od strony wewnętrznej (na strychu), na kominach czy też więźbie dachowej.

Przykłady istniejących do dzisiaj inicjałów i dat budów kilku z zabudowań w Smolarni i Serwitucie
Przykłady istniejących do dzisiaj inicjałów i dat budów kilku z zabudowań w Smolarni i Serwitucie
Przykładowe daty budowy i opisy wewnątrz budynków
Przykładowe daty budowy i opisy wewnątrz budynków

W Smolarni poza szczytowym umieszczeniem domu znajdowało się tutaj również kilka zabudowań o położeniu kalenicowym, tj. równolegle do drogi. W przypadku niektórych takich zabudowań, istniejących do dnia dzisiejszego, zauważalne jest ich pierwotne szczytowe położenie, które zostało zmienione poprzez dobudowanie do części mieszkalnej, umiejscowionej od strony drogi, nowych pomieszczeń o całkiem innym rozkładzie.

Na dzień dzisiejszy wśród zachowanych w Smolarni zabudowań o położeniu kalenicowym znajdują się zarówno konstrukcje posiadające pierwotne cechy domu parterowego jak i domy, które w późniejszym czasie zostały rozbudowane o jedno piętro; domy, w których strych został zaadaptowany na pomieszczenia mieszkalne; domy, które dodatkowo zostały poszerzone; a także domy, w których część mieszkalna została całkowicie przebudowana, ale zachowano w nich pierwotną część gospodarczą.

Obiekty ceglane i drewniane

Do chwili obecnej w Smolarni i Serwitucie zachowało się niewiele obiektów, które z zewnątrz nie zostały otynkowane i mogłyby ukazać pierwotne cechy i piękno budowli wykonanych z czerwonej cegły, wypalanej metodą zarówno polową (przez samych mieszkańców), jak i przemysłową. Do zachowanych tego typu obiektów można zaliczyć m.in.: wybudowaną w 1919 r. dzwonnicę, parterowy dom mieszkalny na ul. Opolskiej w Smolarni, czy też stodołę znajdującą się naprzeciw skrzyżowania ul. Opolskiej z ul. Pachów. Zaś w Serwitucie jedynym takim obiektem jest wybudowana w 1898 r. leśniczówka wraz z przyległymi do niej zabudowaniami gospodarczymi. W Smolarni znajduje się ponadto kilka zabudowań, w których jedna ze ścian pozostała nieotynkowana, dzięki czemu widoczny jest rodzaj użytych do budowy cegieł. Są to m.in.: dom mieszkalny na ul. Opolskiej oraz stodoła mieszcząca się przy zabudowaniach dawnej karczmy w Smolarni.

Ceglane elementy architektoniczne do dnia dzisiejszego można spotkać m.in. w obramowaniach okien i drzwi części gospodarczych budowli. Podobne elementy spotyka się w części mieszkalnej zabudowań, jednak w tym przypadku nie w postaci pełnego obramowania otworu okiennego, a jedynie w formie półokrągłego jego zwieńczenia, w kształcie łuku. W przypadku zabudowań tynkowanych zdobnicze elementy ceglane w szczytach domów są obecnie pomalowane farbą, w związku z czym nie da się z całą pewnością stwierdzić, jak wyglądały pierwotnie.

Jeśli chodzi o architekturę drewnianą, to na dzień dzisiejszy brak jest konkretnych informacji na ten temat. Z relacji pozyskanych od starszych mieszkańców wiadomo, że jeszcze po II wojnie światowej w Smolarni istniało kilka drewnianych obiektów. Dwa budynki istniały na dzisiejszej ul. Pachów. Była to drewniana chałupa kryta strzechą, która została rozebrana na przełomie lat 50. i 60. lub też na początku lat 60., oraz drewniany dom, do którego przylegała część gospodarcza (chlew) wybudowana z cegły, a całość przykryta była dachówką. Przy ul. Opolskiej w nieistniejących obecnie zabudowaniach, które należały kiedyś do rodziny Walczyk, istniał murowany dom kryty strzechą, który na przełomie lat 40. i 50. pokryto dachówką. Mniej więcej w tym samym okresie rozebrano drewniany dom kryty strzechą, który znajdował się na początku zabudowań Smolarni (jadąc od strony Dziedzic), po lewej stronie, pod lasem.

Z zabudowań gospodarczych do chwili obecnej w Smolarni zachowała się tylko jedna drewniana stodoła (kryta dachówką), która mieści się przy ul. Pachów. W przypadku stodół istnieje jeszcze kilka obiektów o konstrukcji mieszanej, gdzie nośne filary wykonano z cegły, czasami otynkowanej, a wolne przestrzenie wypełnione są elementami drewnianymi.

Zabudowania na ul. Pachów z widoczną w oddali drewnianą stodołą

Dachy

Charakterystyczną cechą zabudowań śląskich były dwuspadowe dachy, pokrywające budynki zarówno mieszkalno-gospodarcze, mieszkalne, jak i gospodarcze. W Smolarni i Serwitucie w zdecydowanej większości przypadków zabudowania mieszkalne i przyległa do nich część gospodarcza pokryte są wspólnym dwuspadowych dachem, aczkolwiek nie zawsze tym samym rodzajem dachówki. W niektórych budynkach część mieszkalna jest oddzielona od części gospodarczej murem ogniowym, wystającym ponad pokrycie dachu.

Tutejsze dachy kryte były pierwotnie strzechą słomianą, dachówką karpiówką, zakładkową dachówką glazurowaną, tzw. bunclówką, zakładkową ciągnioną, dachówką cementową oraz eternitem. Obecnie w Smolarni i Serwitucie można spotkać, oprócz słomianej strzechy, każdy z wymienionych wyżej rodzajów pokryć dachowych. Występują tutaj również dachy kryte współczesną dachówką ceramiczną, cementową, blachą czy też papą. W Serwitucie jedno z zabudowań mieszkalno-gospodarczych posiada dwa rodzaje pokryć dachowych. Dach od strony północno-zachodniej pokryty jest karpiówką, a od strony południowo-wschodniej – w większości zakładkową bunclówką. Podobna sytuacja występuje również na niektórych stodołach, np. dach stodoły mieszczącej się przy zabudowaniach dawnej karczmy w Smolarni z jednej strony pokryty jest karpiówką, a z drugiej – dachówką cementową. W październiku 2012 r. we wsi zlikwidowano jeden z ostatnich dachów krytych eternitem. Do marca 1945 r. na budynku miejscowej szkoły podstawowej znajdował się dach mansardowy kryty najprawdopodobniej karpiówką.

W Smolarni i Serwitucie nie występują obecnie dachy z wzorami na połaciach, tj. kolorowymi dekoracyjnymi elementami w kształcie krzyża czy też z inicjałami właściciela budowli lub datą budowy. Z tego rodzaju zdobnictwem możemy spotkać się m.in. w Racławiczkach i Ścigowie.

Budownictwo czasów najnowszych

W Smolarni – szczególnie w latach 60. i 70. XX w. – w przypadku nowo budowanych budynków zauważalny jest panujący ówcześnie styl architektoniczny. Większość domów z tego okresu zbudowana jest na planie kwadratu lub prostokąta, jako budynki piętrowe z dachami płaskimi, dwu- i czterospadowymi. W Smolarni istnieją również budynki przebudowane w latach 60. i 70., w których pozostawiono pierwotne zabudowania gospodarcze (chlewy) poprzez dobudowanie jedynie do części mieszkalnej dodatkowych większych pomieszczeń, zmieniając tym samym bryłę takiej budowli.

Obecnie najmłodszą – jeśli chodzi o budownictwo – częścią Smolarni jest jej strona południowa (od Dziedzic), w której znajduje się kilka budynków mieszkalnych wybudowanych w okresie od początku lat 70. do końca lat 80. XX w. oraz wschodnia odnoga ul. Opolskiej (tzw. Uszki), gdzie spośród pięciu znajdujących się tam domów, dwa z nich wybudowane zostały w 1. połowie lat 70. XX w. Nieco starsze są jedynie zabudowania przy ul. Leśnej, gdzie z istniejących tam czterech budynków dwa zostały wybudowane w okresie od 2. połowy lat 30. do początku lat 40. XX w., jeden dom wybudowano w roku 1975, zaś data budowy czwartego nie jest znana. Wiadomo jednak, że istniał on już w latach 30. XX w.

W przypadku Serwitutu jedynie w jego wschodniej części znajdują się trzy zabudowania mieszkalne wybudowane w okresie ostatnich 15 lat. Pozostałe budynki w większości pochodzą z lat 20. i 30. XX w. Są wśród nich zarówno budowle o niezmienionej konstrukcji, jak i obiekty, które na przestrzeni ostatnich kilkudziesięciu lat zostały częściowo przebudowane.

Lauby

Charakterystycznym elementem wiejskiego domu były również tzw. lauby – drewniane przybudówki osłaniające drzwi wejściowe. Ten niewielki element architektury wiejskiej pojawił się na Śląsku pod koniec XIX w. z terenów Niemiec i Szwajcarii. Występowały prawie przy każdym głównym wejściu do domu mieszkalnego i stanowiły ochronę przed wiatrem, zamakaniem drzwi, progu i sieni w okresie deszczowym oraz zasypywaniem ich przez śnieg. Do dnia dzisiejszego w Smolarni zachowało się ich – patrząc w skali województwa opolskiego – wyjątkowo dużo, bo aż 5 drewnianych laub oraz jedna w Serwitucie.

W tym miejscu warto wspomnieć również o miejscowym stolarzu Karolu Weinkopfie, który wykonywał m.in. lauby i inne drewniane elementy architektury wiejskiej: Dawniejsi cieśle i stolarze byli prawdziwymi mistrzami w swoim zawodzie. Przyuczani do zawodu prawie od dzieciństwa, przechodzili kolejne szczeble nauki w zawodzie, stając się mistrzami często jako dojrzali ludzie. Takim mistrzem w Smolarni był Karol Wainkop, który wykonywał meble, drzwi, lauby, nawet konfesjonał w kościele w Racławiczkach. Za wykonanie w okresie międzywojennym lauby przy domu pani Jadwigi Okoń zapłacono mu 60 marek. Prawdopodobnie dwie inne, istniejące w Smolarni lauby są też jego dziełem. Każda z tych laub jest odmienna, ma inny układ listew, ale wszystkie posiadają podobny układ wiatrownic, a dwie podobny motyw zdobniczy w ażurowych, wycinanych szczytach. Wszystkie trzy lauby powstały w tym samym okresie.

lauby
Istniejące do dziś drewniane lauby w Smolarni, według stanu zachowania z 2009 r. [Fot. Robert Hellfeier]
lauby-serwitut
Lauby z Serwitutu, według stanu zachowania z 1996 r. [Archiwum naukowe MWO, fot. E. Wijas-Grocholska]

Obecnie, oprócz zachowanych starych laub o konstrukcji drewnianej, w Smolarni i Serwitucie istnieje wiele laub współczesnych, murowanych. Wśród nich zdecydowaną większość stanowią lauby zamknięte, obmurowane z trzech stron, z wejściem umiejscowionym od strony drogi i jednym oknem od strony podwórza. Całość konstrukcji zwieńczona jest płaskim bądź jedno- lub dwuspadowym dachem. W kilku przypadkach dach płaski został zaadaptowany na taras, posiadający czasami również swoje zadaszenie w formie dachu jedno- lub dwuspadowego, krytego dachówką lub blachą.

Inna forma współczesnych laub swoim wyglądem i rozmiarami zbliżona jest do starych laub drewnianych. Lauby te mają układ zamknięty, z wejściem umiejscowionym od strony podwórza, z dwiema bocznymi, murowanymi ścianami, w których czasami znajdują się także okna. Tego rodzaju lauby mają przeważnie dach jedno- i dwuspadowy, rzadziej płaski.

Inne elementy wiejskiej architektury